beeld: citaat uit de Ursonate van Kurt Schwitters
Klankherhaling is een middel om taal opvallender, mooier en meer memorabel te maken. Het meest bekend zijn rijm (gelijluidende regeleinden) en alliteratie (gelijke beklemtoonde beginklanken van woorden in elkaars nabijheid). Maar er zijn natuurlijk veel meer mogelijkheden. We doen een eerste opzet voor een inventarisatie.
Het basismateriaal: klanken en klankcombinaties
Klankherhaling is herhaling van één klank (de o‘s in Omo), van een cluster van klanken (zoals rijm) of van een patroon van niet-aansluitende klanken (p-t in Piet Patat). De herhaling van complete woorden noemen we geen klankherhaling meer, ook al is het dat natuurlijk wel.
Waarbinnen kan de klankherhaling plaatsvinden?
Om effect te hebben, moet klankherhaling binnen afzienbare tijd plaatsvinden; de lezer of hoorder moet hem kunnen opmerken. De minimale lengte is een tekst die uit precies twee dezelfde klanken bestaat, zoals o-o. Klankherhaling kan in alle eenheden plaatsvinden: lettergrepen, woorddelen, zinsdelen, zinnen, regels, strofes van gedichten, complete gedichten en langere teksten. Een roman waarvan elk hoofdstuk met een x begint, kan honderden pagina’s beslaan, zonder dat de herhaling gemist zal worden.
De snelste herhaling, zoals o-o en in zee-eend kan overigens niet binnen één lettergreep plaatsvinden.
Positie
Klankherhalingen vallen het meest op wannneer de klanken een opvallende positie hebben. Het begin of einde van lettergrepen, woorden, zinnen en regels zijn het meest prominent en dan met name wanneer het om (deels) beklemtoonde posities gaat. Voor een subtieler effect kies je voor niet-beklemtoonde posities en voor posities in het midden van een eenheid. Een grotere afstand maakt uiteraard ook subtieler.
Volgorde
Combinaties van klanken kunnen in gelijke of verschillende volgorde herhaald worden. In het woord postkoets zit bijvoorbeeld een chiastische (omgekeerde) herhaling van st.
Doel: ordenen
Met klankherhaling kun je stukjes tekst markeren en daarmee ordenen. En sonnet is hoorbaar een sonnnet dankzij het eindrijm.
Doel: aandacht trekken
Klankherhaling trekt de aandacht omdat in normaal taalgebruik opvallende klankherhaling een uitzondering is.
Doel: onthouden worden
Niet voor niets rijmen veel ezelsbruggetjes. Spreuken en slagzinnen met klankherhaling worden beter onthouden en gemakkelijker opgediept uit het geheugen.
Doel: taal verfraaien
Klankherhalingen zijn kunstig, de bedenker ervan moet er enige moeite voor doen. Dat wordt door het publiek gewaardeerd. Het ordenend effect van klankherhalingen zal ook bijdragen aan de esthetische beleving.
Conventies en tradities
Voorkeuren voor klankherhalingen zijn cultuurgebonden. In West-Europa kwam rijmende poëzie bijvoorbeeld pas vanaf de middeleeuwen tot bloei.
Terminologie
Er zijn allerlei woorden voor klankherhalingen:
- (eind)rijm: herhaling van af de laatste beklemtoonde lettergreep
- alliteratie: herhaling van woorden met gelijke (beklemtoonde) beginklank(en)
- assonantie: herhaling van klinkers of medeklinkers (afgezien van rijm)
- klinkerrijm/medeklinker: assonerend eindrijm
- mozaïekrijm: rijm over meerdere woorden
- slagrijm: gelijk rijm dat meer dan twee regels doorgaat
- dubbelrijm: eindrijm dat twee beklemtoonde lettergrepen omvat